نظر طب اسلامی در مورد دارو و درمان امراض

امام کاظم علیه‌السلام می‌فرمایند:
«لیس مِنْ دواءٍ إِلَّا و هو یهیج داءً و لیس شیءٌ فِی البدنِ أَنْفَع مِنْ إِمْسَاک الْیدِ إِلَّا عَمَّا یحتَاجُ إِلیه» کافی ج 8، ص 273، مسند الامام الکاظم (ع)، ج 3، ص 256.
هیچ دارویی نیست، مگر آن که دردی را تحریک می‌کند؛ برای بدن هیچ‌چیز سودمندتر از امساک و نخوردن نیست، مگر آنچه مورد نیاز بدن باشد.

هرچند یکی از علت‌های فرهنگ نادرست استفاده از دارو، متوجه پزشکی رایج است که خواسته یا ناخواسته با ترساندن نابجای مردم، موجب سرازیر شدن مردم به مطب‌ها شده و داروخانه‌ها، مراکز تصویربرداری و آزمایشگاه‌ها را پر رونق و طبابت را تبدیل به صنعت و تجارت! کرده است؛ گاهی اوقات استفاده نابجا از امکانات، خود، سم مهلکی است که از ورای راحت‌طلبی انسان، به روح و جسم او آسیب می‌رساند.

بسیاری از پزشکان امروزی معتقدند که بیماری باید در همان زمان شروع درمان شود تا به بدن آسیب نرساند؛ اما این دیدگاه به چند دلیل قابل خدشه است:

اولاً، برخی از بیماری‌ها در همان اوایل بیماری به طور دقیق قابل تشخیص نیستند و به مرور زمان باید به تمام جوانب آن پی برد و بعد از آن است که می‌توان دستور مناسب برای مبارزه با بیماری داد؛ در نتیجه گاهی اوقات استفاده از دارو در همان ابتدای بیماری فقط موجب ضرر زدن به بدن و چه بسا بیمارتر شدن فرد می‌شود؛ علاوه بر اینکه موجب تحمیل هزینه بر فرد می‌شود؛ بسیاری از اوقات نیز دیده‌ایم که پزشکان تشخیص نادرست می‌دهند و در پی آن، تجویز داروها توسط آن‌ها ثمربخش نیست و تشخیص آن‌ها نه تنها از روی ظن قریب به یقین نیست بلکه از روی احتمال است.

ثانیاً، بر اساس یافته‌های علمی دانشمندان و بر مبنای همین پزشکی رایج، در بدن ما سلول‌های سرطانی زیادی وجود دارد که با واکنش سیستم ایمنی بدن، خود به خود از بین می‌روند؛ بدن ما روزانه در معرض انواع میکروب‌ها و ویروس‌ها قرار دارد، اما سیستم ایمنی بدن بدون آنکه فرد متوجه شود، با آن‌ها به مبارزه می‌پردازد؛ بنابراین انسان به همین راحتی دچار بیماری نمی‌شود.
نتیجه‌ای که می‌توانیم بگیریم این است که با تقویت سیستم ایمنی، انسان می‌تواند از ابتلا به سرطان و بسیاری از بیماری‌های دیگر پیشگیری کند؛ بیماری در واقع رزمایشی برای آماده شدن بدن در برابر نیروهای مهاجم است تا خود را تقویت کند؛ استفاده نامناسب و تکراری از دارو، به مرور زمان باعث ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن و مقاوم شدن میکروب‌ها و ویروس‌ها در برابر سیستم دفاعی بدن و در مراحل بالاتر منجر به ایجاد بیماری‌های صعب‌العلاج می‌شود.

امروز شاهد آن هستیم که بر اثر استفاده مداوم و نادرست از داروها و همچنین عوامل دیگر، به نوعی بحرانی به نام مقاومت آنتی‌بیوتیکی به وجود آمده است و بیماری‌ها به همین سادگی درمان نمی‌شوند و باید داروهای با در صد بالا به بیمار داد؛ ممکن است تحمل یک بیماری تا اندازه‌ای سخت باشد، اما درد حاصل از بیماری به مراتب کمتر از درد بیماری‌های بزرگ‌تر است که ذهن و روح و تمام زندگی انسان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد؛ شاید انسان از زوددرمانی خود خیلی خوشحال شود اما این خوشحالی در مقیاس بزرگ‌تر نگرانی‌های بیشتری را به همراه خواهد داشت.

اسلام در 1400 سال قبل، این نوع نگاه به بیماری را رد کرده است و درمان بیماری از منظر طب مترقی اسلام دارای مراحل گوناگون است؛ طب اسلامی در نگاه اول، به پیشگیری توجه بیشتری دارد، به همین دلیل از همان ابتدا به دنبال دفع بیماری – به جای رفع آن در آینده – است:

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:
«المعدةُ بیتُ کل داءٍ و الحِمیَة رأسُ کل دواءٍ» دانشنامه احادیث پزشکی، ج 2، ص 24
معده،

در واقع انسان با تغذیه و سبک زندگی درست، می‌تواند با یک تیر دو نشان بزند؛ هم از زندگی خدادادی و نعمت‌های الهی لذت ببرد و هم به درمان بیماری‌های آینده همت بگمارد.

در روایات بسیاری، خواص غذاها و گیاهان گفته شده و علاوه بر آن بعضی از اعمال مستحب و عبادی در روایات به عنوان اعمالی ذکر شده‌اند که انسان را از مبتلا شدن به بسیاری از بیماری‌ها در امان می‌دارد؛ اسلام، روح و جسم را در کنار هم می‌بیند؛ به همین دلیل برای درمان بسیاری از بیماری‌ها دعا و ذکرهای قرآنی و روایی در کتب حدیثی مشاهده می‌کنیم؛ علاوه بر اینکه همین اذکار در درمان جسم او نیز مؤثر هستند؛ چیزی که امروز جهان غرب تا حدودی به ابعاد آن پی برده و شمه‌هایی از آن را در درمان بیماران استفاده می‌کند.

اما بعد از بیمار شدن نیز، از همان ابتدا به مرحله آخر نمی‌رود؛ رسول اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرمایند:
«تجنب الدّواء ما احتمل بَدنُکَ الدّاء، فإذا لم یحتمل الدّاء فالدّواء» مکارم الأخلاق، صفحه 362
تا جایی که بدنت قدرت تحمل درد را دارد، از دواء دوری کن، پس هنگامی که نتوانستی درد را تحمل کنی، آنگاه از دواء استفاده کن.

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
«إمش بِدائکَ ما مَشی بِک» نهج البلاغه، حکمت 27
تا زمانی که درد با تو راه می‌آید تو هم با آن مدارا کن.

شیخ صدوق از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند:
«من ظهرت صحته علی سقمه فیعالج نفسه بشیء فمات فأنا الی الله بریء» خصال، ص 43
کسی که سلامتی او بر بیماری‌اش غلبه دارد، و در عین حال با چیزی خود را معالجه نماید و بمیرد، من از او به خدا بیزاری می‌جویم.

همچنین در جای دیگری حضرت می‌فرمایند:
«من ظهرت صحته علی سقمه فشرب الدواء، فقد أعان علی نفسه» طب الأئمة، ص 61
هر کس که سلامتی او بر بیماری‌اش غلبه دارد و در این هنگام از دواء استفاده کند، به تحقیق که بر ضرر خویش عمل کرده است.

علامه مجلسی در کتاب بحار الأنوار این حدیث را از معصومین علیهم‌السلام نقل کرده است:
«اجتنب الدّواء ما لزمتک الصحة، فإذا أحسست بحرکة الدّاء فأحرقهُ بما یردعه قبل استعجاله» بحارالانوار، ج 62، ص 269
در هنگام بیماری تا زمانی که سلامتی همراه توست از استعمال دواء بپرهیز؛ هنگامی که احساس کردی مریضی در حال رشد است، قبل از آن که شتاب پیدا کند، به وسیله چیزی که بیماری را بازمی‌دارد، آن را از بین ببر.

بنابراین اسلام نمی‌گوید که به طور مطلق بیماری را تحمل کنیم؛ بلکه آستانه و مقیاسی را برای آن تصور کرده که بسیار هدفمند و جامع‌نگر بوده و این خود معجزه دیگری از اسلام عزیز است؛ باید توجه هم داشته باشیم که بسته به نوع بیماری و تأثیرگذاری آن بر فرد، زمان مراجعه به پزشک و شروع درمان می‌تواند متفاوت باشد؛ بنابراین نوع درمان و زمان شروع درمان در یک بیمار سرطانی با بیماری که مبتلا به سرماخوردگی یا سرفه شده است، تفاوت دارد.